بقعه و مسجد امامزاده سید حمزه در محله سرخاب و ضلع جنوب شرقی تقاطع خیابان ثقةالاسلام و خیابان عارف قرار دارد. تاریخ بنای نخستین بقعه سال ۷۱۴ هجری قمری یعنی سال درگذشت امامزاده سید حمزه است. نام و کنیه این سید، ابوالحسن حمزه بن حسن بن محمد می باشد که با شانزده واسطه نسبش به امام موسی بن جعفر می رسد. بقعه دارای سردابه ای است که قبر اصلی سید حمزه در آن قرار گرفته است. بنای اولیه توسط حسین فرزند سید بر تربت وی احداث گردیده است.
در جانب شرق بقعه سید حمزه گورستان متروکه ای قرار داشته که قسمتی از مقبرة الشعرای معروف محله سرخاب می باشد. در این گورستان شعرا، فقها و عرفاً و اولیای بسیاری دفن گردیده اند که می توان به اسدی طوسی، خاقانی، شروانی، ظهیر فارابی، قطران تبریزی، محمد شیرین مغربی، همام تبریزی، سلمان ساوجی، فلکی شروانی، قاضی بیضاوی، قطب الدین شیرازی و استاد و شاعر بزرگ شهریار اشاره نمود.
سید حمزه بن موسی بن جعفر (ع) از نوادگان امام موسی بن جعفر (ع) است که مقبره وی در محله سرخاب تبریز، در محل تقاطع خیابان ثقه الاسلام و بازارچه سید حمزه قرار دارد و سابق از شکوه و عظمت بسیار زیادی برخوردار بوده است. صاحب کتاب «روضات الجنان و جنات الجنان» شکوه و زیبایی و بلندی بنا را ستوده و گنبد و عمارت مقبره را «از کمال ارتفاع با آفتاب برابر» توصیف کرده است.
سید حمزه، که در دربار سلطان محمد خدابنده از جایگاه ویژه ای برخوردار بود در سال ۷۱۴ هـ ق به دست مغولان کشته شد و در بنایی که میرزا ابوطالب (وزیر آذربایجان) در همان سال بر آرامگاه وی احداث کرده به خاک سپرده شد. آنچه امروز از بقعه سید حمزه باقی مانده، صحن نسبتاً وسیعی است که در سمت جنوب آن، مقبره قرار گرفته و در سمت شرق و شمال آن، حجرات و مدرس هایی است که از ده ها سال پیش متروک شده و به امانتگاه اموات تبدیل گردیده و در تعمیرات سال های ۱۳۳۳–۱۳۳۴هـ.ش که از محل اوقاف ظهیریه به عمل آمده دوباره به حجره و اقامتگاه طلاب علوم دینی تغییر داده شد.
این بقعه گنبد بلندی دارد. طاق زیرین گنبد آینه کاری شده و بر آن کتیبه هایی که مشتمل بر تاریخ می باشد نوشته شده است. این آینه کاری که با کتیبه ای به خط نستعلیق زینت یافته، توسط امیر علی اکبرخان میرپنجه فرزند پناه الحق پاشاخان و به مباشرت معتمد السلطان عادلخان در ماه جمادی‌الاول ۱۳۱۳ هـ ق انجام شده است. اصل بقعه، مقبره کوچکی است که تقریباً چهار ذرع طول و سه ذرع عرض دارد. حجره جداگانه ای در سمت غربی آن بوده که بین مقبره و آن دیواری فاصله انداخته بوده است. ضمناً قبر میرزا محمد ابراهیم وزیر، در دهلیز سرداب واقع است و اسم آن مرحوم در دو سوی دری که به گنبد داخل می شود، نوشته شده است. در ترکیب فعلی بنا، نمونه هایی از حجاری و کاشیکاری پیشین به چشم می خورد که از نمونه های بسیار جالب حجاری آن میتوان به طاق مرمرین صحن سردر مدرسه اشاره کرد که از چهار قطعه مرمر بزرگ تشکیل یافته است.
پایه های طاق از سنگ مرمری ساده ای ساخته شده که به جای نمونه های اصلی گذاشته شده اند. در پیشانی این طاق از دو سو به طور متقابل به خط ثلث عالی آیه شریفه «ادخلوها بسلام آمنین» و در زیر هریک از آنها در میان ترنج عبارت «یامفتح‌ا‌لابواب» به طور برجسته کنده شده است. در نوک ترنج ها، یک ختایی کوچک و دراطراف آنها اسلیمی هایی نقر شده است. در کرانه های طاق در جانب شرقی و غربی خطوط نستعلیق حک گردیده که با یک رشته اسلیمی زیبا تزئین یافته است. عرض این طاق، ۱۸۳ و بلندی قسمت اصلی آن ۱۲۰ سانتی متر است. بالای طاق سردر نیز، سنگ نوشته مرمرینی نصب شده که مربوط به زمان ناصرالدین شاه قاجار است و حکایت از تعمیر این بقعه توسط حاجی رستم به سال ۱۲۷۹ هـ ق دارد.
به طاق مرمرین در ورودی بقعه که نمای شمالی آن یکی از شاهکارهای حجاری دوره صفویه به شمار می رود نوشته هایی باتزئین اسلیمی و ختایی و گیاهی دیده می شود. در قسمت پایین هر یک از پایه های طاق، یک ترنج قندیلی گلدار تعبیه گردیده که در داخل ترنج سمت راست، عبارت «میرزا محمدابراهیم وزیر آذربایجان» به طور برجسته حجاری شده است و نشان‌می دهد که جسد میرزا ابراهیم در آستانه بقعه به خاک سپرده شده است. علاوه بر اینها، آینه بندی طاق بالای صندوق نیز دارای ارزش هنری است. هر چند که در وسط بنا صندوقی نهاده شده اماخود قبر همچون دیگر مقابر دوره ایلخانی، در سرداب زیرین بنا قرار دارد.
مسجد ظهیریه
در جانب غربی صحن بقعه سید حمزه، مسجد عالی و با شکوه ظهیریه قرار گرفته است که مسجدی است مستطیل شکل بدون ستون به ابعاد ۲۰*۸ متر دارای یک گنبد بزرگ به قطر هشت متر در وسط و در طاق و دو گنبد کوچکتر در سمت شمال و جنوب و یک مخارجه به ابعاد ۸*۴ متر در جانب غربی و در شاه نشین ۴*۱ متر و یک شاه نشین ۸*۱ متر درجانب شرق. در چهار سوی گنبد بزرگ چهار منفذ کوچک جهت روشنائی و تهویه مسجد تعبیه شده است. دو در کوچک نیز از جانب غربی به طور قرینه به دو مخزن کوچک بازمی شود.
دور تا دور مسجد ازاره مرمری خوش رنگی به بلندی ۱۰۵ سانتی متر دارد که در قسمت فوقانی آنها آیاتی با خط ثلث‌بسیار زیبا به طور برجسته نقر شده است. طاقهای مرمرین محراب در ورودی روبروی محراب و دو مخزن کوچک که در بالا از آنها نام برده شد همه مزین به نقش ترنج ختائی، اسلیمی و آیات قرآنی است.
این مسجد بیشتر به مسجد «سید حمزه» دربین مردم معروف است. سابقاً «قزللی مسجد» می گفتند. بانی این مسجد و اضافات آن از قبیل دارالشفاء و شبستان و مدرس، ظهیرالدین میرزا محمد ابراهیم پسرصدرالدین محمد، وزیر آذربایجان بوده که بقعه و مدرسه سید حمزه را نیز تعمیر کرده و مسجد مورد بحث و متعلقات ومنضمات آنرا به سال یک هزار و هشتاد و هفت هجری قمری احداث و موقوفات زیادی برای حفاظت و نگهداری و اداره امور مربوط بدان معین کرده است. این موقوفات به نام ظهیریه معروف هستند.
قرار گرفتن بقعه امامزاده سید حمزه بن موسی بن جعفر(ع) در کنار مقبره الشعرا قداست و معنویت خاصی به این مکان تاریخی و فرهنگی بخشیده است. نمونه های حجاری ظریف باقی مانده از این بقعه نشان دهنده عظمت بنای اولیه است که نزد مردم تبریز از اعتبار و ارزش والایی برخوردار بوده و اعتقاد به عزت و برکت آن باعث شده است که تنی چند از عارفان و بزرگان بنا به وصیت خود در جوار آن دفن شوند.
این مکان هم اکنون با اندکی بازسازی به زیارتگاه پر رفت و آمدی تبدیل شده است که زائران از نقاط مختلف استان و کشور به آن مراجعه می کنند.
بنای نخست این بقعه به روایت سنگ مرمر بالای سر در صحن در سال ۷۱۴ هجری قمری احداث شده و صاحب مقبره به نام ابوالحسن حمزه بن حسن بن محمد می باشد که با ۱۶ واسطه نسبتش به امام موسی بن جعفر(ع) می رسد.
بقعه این امامزاده بعد از سالها، در سال ۱۳۸۲ توسط سازمان میراث فرهنگی استان بازسازی و مرمت شد و با آینه کاری داخل بقعه توسط سازمان اوقاف و امور خیریه استان اندکی احیا گردید اما هم اینک نمای خارجی این مکان به قدری آشفته و ناهمگون است که از دور برای هر رهگذری مشخص نیست، اما با این وجود داخل صحن همه روزه مملو از زائران است.
