رصد خانه مراغه یکی از یادگارهای علمی و فلكی خواجه نصیرالدین طوسی؛ فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی و صاحب رساله مشهور اخلاق ناصری و زیج معروف ایلخانی است كه به دست او، با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده. این رصدخانه زمانی از مشهورترین رصدخانه های اسلامی بوده که آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تاكنون با این همه تطورات و تغییراتی كه در جهان پدید آمده هنوز هم نام آن رصدخانه و بانی آن بر سر زبانهاست.
این رصدخانه در سال 657هجری – قمری به دستور هلاكوخان و به همت دانشمند ایرانی خواجه نصیرالدین طوسی در مراغه بنا شد و در احداث آن شخصیتهای علمی همچون علامه قطبالدین، فخرالدین مراغی ، محیالدین مغربی و نجمالدین اسطرلابی شركت داشتند.
هولاکو برای نگهداری این مرکز پژوهشی موقوفههای ویژهای در نظر گرفت. کتابخانهای شامل 400 هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذات الربع دیواری به شعاع 430 سانتیمتر، کرههای ذات الحلق، حلقهء انقلابی، حلقهء اعتدالی و حلقهء سموت، نیز فراهم شد. در همین جا بود که زیج ایلخانی به سال 670 هجری(1276 میلادی) فراهم شد. رصدخانهء مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیشتر شاخههای دانش درس داده میشد. به علاوه، چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلای مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی، از جمله فردی به نام فائو مونجی، در این مرکز فعالیت داشتند. همچنین، فیلسوف و فرهنگنامه نویس مسیحی، ابنالعبری، در رصدخانهء مراغه به درس دادن کتابهای اصول اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بودند.
خواجه نصیرالدین طوسی در سفر به بغداد ، كتب و آلات رصدی لازم را تهیه و به تدریج كتابخانه چهارصد هزار جلدی مراغه را با انواع كتب ریاضی، نجومی ، فلسفی ، طبی و ادبی بنیان نهاد.
ساخت بنای رصدخانه مراغه 15سال به طول انجامید و در آن كتب ، اسباب و آلات نجومی بسیاری متمركز شد اما این مجموعه بعد از سال 703هجری قمری بر اثر زلزله و بیتوجهی حكام رو به ویرانی گذاشت.
این رصدخانه در سال 657هجری – قمری به دستور هلاكوخان و به همت دانشمند ایرانی خواجه نصیرالدین طوسی در مراغه بنا شد و در احداث آن شخصیتهای علمی همچون علامه قطبالدین، فخرالدین مراغی ، محیالدین مغربی و نجمالدین اسطرلابی شركت داشتند.
بنای این رصدخانه شامل برج مركزی و واحد نجومی، مدرسه، كتابخانه و سرای استادان بوده و معماری آن شامل پیهای سنگی، دیوارهای آجری و سازههای دایرهای با اجزای سنگی بود.
بنابر اسناد، این رصدخانه در احداث رصدخانههای سمرقند در تاجیكستان ، اوجین در هندوستان، منزو در بنارس، اورانین برگ در دانمارك و رصدخانه شانگهای چین الهام بخش بوده است.
به اعتقاد اخترشناسان رصدهای خواجه نصیرالدین طوسی محققان را در تهیه نخستین جداول نجومی و دقیقتر كردن مدلهای هندسی یونانیان و بطلمیوس یاری كرده است.
به گفتهی این محققان ، رصدخانه مراغه یكی از نخستین نهادهای بزرگ علم نجوم بوده و در بحثهای اختر فیزیك مدرن مكتب مراغه تاثیر زیادی در نجوم مدرن داشته است.
اخترشناس فرانسوی و پژوهشگر رصدخانه پاریس میگوید: مكتب مراغه در نجوم ارایه شده توسط دانشمند بزرگ خواجه نصیرالدین طوسی، جایگاه ویژهای در علم نجوم دارد.
دنیس سیووا معتقد است مكتب مراغه در نجوم تاثیر زیادی بر مكتب كوپرنیك و نجوم مدرن داشته است.
بهگفتهی وی، خواجه نصیر طوسی در رصدخانه مراغه كارهای بزرگی با معانی علمی انجام داده و مراغه جایگاه اساسی را در تاریخ نجوم به خود اختصاص داده است.
وی گفته است، خواجه نصیر بحثهای علمی را به شكل مدرن بیان كرده و در اشاعه علم و كارهای پژوهشی نقش بسزایی دارد.
بنابر اظهار وی، این دانشمند با ادامه راه دانشمندان قبل از خود و با ترجمه بسیاری از آثار و كتب یونانی و سانسكریت كار پژوهشی ارزشمندی انجام داده و این مساله موجب علاقه بیشتر اخترشناسان به خواجه نصیر میشود.
خواجه نصیرالدین طوسی از بزرگترین فلاسفه و ریاضیدانان و دانشمندان ایرانی است كه پس از بزرگانی مانند فارابی ، ابوریحان بیرونی ، ابوعلی سینا و رازی ظهور كرد.
خواجه نصیرالدین از مردم جهرود قم بود و در سال 597ه – ق در آنجا تولد یافت و بعدها برای ادامه تحصیل به نقاط مختلف از جمله طوس سفر كرده و در آنجا مسكن گزید و به همین خاطر به خواجه نصیرالدین طوسی شهرت یافت.
خواجه نصیر گذشته از درجه علمی در زندگی خود خدمات بزرگی به تمدن ایرانی كرده و توانسته كتب، نسخ و آثار علمی را از خطر نابودی نجات دهد.
تپهای که رصدخانه در آن واقع شده است به طول 510 و عرض تقریبی217 متر و به ارتفاع 110 متر می باشد که غرب مراغه واقع شده است. که قسمتهای مختلف رصدخانه بر روی آن واقع شده است این بخشها عبارتند: از برج مرکزی رصدخانه – واحدهای مدور پنجگانه – کتابخانه.
برج مرکزی
برج مرکزی که وسیعترین فضای کشف شده را تشکیل می دهد قطری به اندازه 22 متر دارد ضخامت دیوار آن 80 سانتیمتر می باشد. فضای داخلی آن شامل یک راهرو و6 اطاق می شود که 4 اطاق مستطیلی شکل و 2 اطاق دیگر که در سمت شمال و جنوب قرار گرفتهاند شکل هندسی ندارند.
مصالحی که در برج بکار گرفته شده عبارت است از سنگ قلوه، لاشه، سنگهای تراش برای ازاره خارجی و داخلی و سنگهای تراش بزرگ برای ورودی برج آجری در سه اندازة مختلف. ملات و اندود گچ، کاشیهای بزرگ لعابدار در سه طرح و نوع مختلف سنگهای حجاری شده و نقش دار و آجرهای نقش دار تزئینی می باشد.
دنیس سیووا معتقد است مكتب مراغه در نجوم تاثیر زیادی بر مكتب كوپرنیك و نجوم مدرن داشته است. بهگفتهی وی، خواجه نصیر طوسی در رصدخانه مراغه كارهای بزرگی با معانی علمی انجام داده و مراغه جایگاه اساسی را در تاریخ نجوم به خود اختصاص داده است.
واحدهای مدور پنجگانه
در قسمت جنوب و جنوب شرقی و شمال برج مرکزی رصد خانه پنج واحد مدور کشف گردیده که هریک بطور مستقیم در کار پژوهشهای نجومی مورد استفاده داشتهاند. در گوشه شمال غربی تپه واقع در زیر حصار شمالی محوطة رصد خانه بنای جالبی به مساحت 330 متر مربع بدست آمده که با توجه به جنبه های مختلف امر میتوان آن را کتابخانه مجموعه دانست.
بغیر از قسمتهای ذکر شده در دامنة غربی تپه رصدخانه مراغه و مشرف به روستای طالب خان چهار مجموعه معماری و تعدادی دخمه کشف گردیده که گذشته از ارزش معماری از نظر روشن ساختن بسیاری از ویژگیهای مذهبی – اجتماعی و اوضاع و احوال خاص دوره ایلخانی به خصوص جامعه مسیحیت زمان، دارای اهمیت و اعتبار فراوان می باشد.
در سالهای اخیر گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا بر روی بخشی از آن ساخته شده است.پرویز ورجاوند و همکارانش در دهه 1350 به کاوش محوطه این رصدخانه پرداختند و قسمتهای مختلف آن را شناسایی کردند.
هم اكنون رصدخانه مراغه یكی از آثار ارزشمند مورد علاقه گردشگران بوده و سالانه تعداد زیادی از گردشگران داخلی و خارجی از آن بازدید میكنند.