شهرستان مراغه با داشتن پنج برج و بنای تاریخی در گذشته به شهر برجها معروف بوده است. گنبد سرخ از ارزشمندترین بناهای دوره سلجوقی (سال 542 هجری قمری) و از نامدارترین بناهای منطقه محسوب می شود که مبین شیوه معماری آن دوره است. تلفیق آجر با کاشی لعابدار برای اولین بار در معماری این بنا دلیلی است که می توان آن را به عنوان معماری رازی و آغازگر شیوه آذری در معماری اسلامی ایران دانست. این بنا دارای گنبدی دو پوش بوده که پوشش هرمی شکل بیرونی آن فرو ریخته و تنها گنبد داخلی آن باقی مانده است. هیچ کتیبه و نوشته ای مبنی بر مقبره بودن بنا در دست نیست. بنابراین می توان آن را به عنوان یک برج یادمان تلقی کرد.
گنبد سرخ در تاریخ ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و دارای شماره ثبت در آثار ملی ۱۳۴ است.
گنبد سرخ یکی از قدیمی ترین بناهایی دوره اسلامی است که در شهر مراغه از استان آذربایجان شرقی قرار دارد. این بنا در جنوب غربی شهر مراغه واقع میباشد. بنای گنبد سرخ در سال ۵۴۲ هجری به دستور عبدالعزیز بن محمود بن سعدید رییس آذربایجان ( این شخص یکی از امیران سلسله کوچک احمدیلی است که در این عصر بر مراغه حکمرانی داشتند ) در دوره سلجوقیان و به وسیله بنی بکر محمد بن بندان بن محسن معمار ساخته شده است.
گنبد سرخ قدیمی ترین مزار از پنج مزار بزرگ موجود در مراغه است که در آذربایجان بیشتر به گنبد قرمز شهرت دارد. در حال حاضر علی رغم وجود کتیبه های خوانا، کسی که در گنبد سرخ دفن شده بر ما ناشناخته است.
معماری گنبد سرخ
با شروع ساخت این بنا دوره سبک رازی در معماری ایران به پایان رسیده و این بنا نقطه عطف و شروع معماری آذری می باشد که تلفیق آجر و کاشی و استفاده از کاشی در تزیین بناهای تاریخی در ایران از مشخصه های این دوره است.
گنبد سرخ بنایی مربع شکل است متشکل از سردابهو اتاق اصلی که برروی سکوی سنگی قرار دارد و به وسیله هفت ردیف پله می توان به آن دسترسی یافت. پنج پله در جلوی سکو واقع شده و پله ششم و هفتم جز آستانه درگاه محسوب می شوند. سه پهلوی شرقی ، غربی و جنوبی گنبد هر یک دارای دو طاق نمای آجری با طرحهای تزیینی و سرطاقی منقش تخمیریاست . سردر بنای گنبد سرخ دارای یک طاقنمای جالب عمیق است که بالای آن با نقش و نگار تخمیری و کاشی های ساده آبی رنگ متداول در دوره سلجوقی تزیین یافته است . گنبد سرخ با کاشیکاری آبی رنگ و آجرکاریو گچ بری ظریف و کتیبه کوفی آجری و نقش و نگارهای گوناگون یکی از بناهای دیدنی و مشهور مراغه و ایران است از امتیازات مهم تزیینی این بنااختلاط کاشی فیروزه ای و آبیدر زمینه آجری و همچنین گچ بری و نقوش هندسی آن است .
ورودی گنبد سرخ به سوی شمال باز می شود و شامل درگاه بلند و زیبایی است كه آجركاری پر نقش و نگار ظریفی همراه با كاشی های فیروزه ای كه تازه در معماری سلجوقی متداول گشته بود زینت یافته است. اطراف این آجركاری را كتیبه ای به خط كوفی احاطه نموده كه متن آن چنین است: “امر بینا هذه القبه، الامیر الرءیس العالم فخرالدین عمادالاسلام قوام آذربایجان ابوالعز عبدالعزیز بن محمود بن سعد یدیم الله علاه”. بر بالای آن كتیبه ای افقی به خط كوفی مشاهده می شود كه متضمن تاریخ بنای كتیبه می باشد: “بنی المشهد فی الحادی عشر من شوال سنه اثنین و اربعین و خمسا”.
مجموعه این تزئینات معقلی و آجركاری و كتیبه ها و نقش و نگارهای گوناگون جلوه خاصی به بنا بخشیده است. نمای سه ضلع شرقی، غربی و جنوبی گنبد سرخ هر یك دارای دو طاق نمای آجری با طرحهای تزئینی و سه طاق مزین به آجركاری تخمیری می باشد. در كتیبه جبهه شرقی آیه 54 از سوره 39 قرآن كریم نوشته شده و در جبهه غربی كتیبه ای است كه نام سازنده بنا را نشان می دهد: “عمل العبد المذءب الراجی الی عفوالله بنی بكر محمدبن بندان البنا بن المحسن المعمار”.
در چهار گوشه خارجی بنا ستون های مدوری با تزئینات آجری وجود دارد كه علاوه بر كمك به ایستایی بنا، به زیبایی آن نیز می افزاید. قسمت داخلی بنا به صورت فضایی مربع شكل است كه سه ضلع آن هر كدام دو طاق نما همانند نمای خارجی تعبییه شده است. در گذشته در طول گنبد كتیبه ای گچبری شده مزین به آیات قرآنی بوده كه به مرور زمان ازبین رفته است. چهار روزن در چهار طرف بنا و نیز روزنی در مركز گنبد نور فضای داخلی را تامین می كند.
گنبد بنا دارای دوپوشش است. پوشش داخلی به صورت عرقچین و پوشش خارجی آن كه به طور كامل فرو ریخته؛ به فرم هرمی بوده است. كف اتاق را از قطعات سنگ تراشیده مفروش كرده و دیوارهای داخلی بنا را با گچ اندود نموده اند. از ظواهر امر این چنین برمی آید كه مقبره اصلی در درون دخمه قرار داشته و اتاق فوقانی، مسجد كوچكی بوده كه پخش نذورات و قرائت قرآن در آن صورت می گرفته است.
گنبد سرخ دارای ۴ ضلع بوده، کتیبهضلع شمالی نشانگر اسم و القاب بانی گنبد و تاریخ احداث بنا می باشد و کتیبه ضلع شرقی و جنوبی آن آیات قرانی و ضلع غربی آن حاکی از نام سازنده بنا می باشد.
دخمه یا سردابه در میان سکو واقع شده و از جبهه شرقی می توان به آن راه یا فت . سقف سردابه برروی دیوارهای جانبی و ستون مربع شکلی که دروسط دخمه قرار دارد استوار شده است .
کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند این بنا قبل از رصدخانه مراغه برای تعیین ماه های سال و ساعات روز کاربرد داشته و سوراخ های ایجاد شده بر ضلع های این بنا نشانگر این امر است.
