تخت سلیمان

بنای آتشکده:

ساخت این بنا به بیش از ۳۰۰۰ سال باز می گردد و در كتاب هفتم دینكرد اوستا در بند ۳۹ سازنده آن را كیخسرو پسر سیاوش شناخته شده است كه فر ایزدی به او رسیده بود.

آذرگشسب در كنار دریاچه چیچست قرار دارد و در گذشته كاخهای بسیار باشكوه و سترگ در اطراف آن بنا بوده است. این آتشكده ساسانی، وسیع ترین تاسیسات ساسانی است كه تاكنون شناسایی و از زیر خاك بیرون آورده شده است.

آتشکده آذرگشسب در ضلع شمالی دریاچه قرار گرفته و دارای نمایی چهارطاقی است که درون آن محراب آتش قرار گرفته و راهروهای مخصوص مراسم عبادی اطرافش را فرا گرفته‌ اند.

آتشكده كلاً آجری بوده و بخش مركزی این بنا مربع شكل و زمانی دارای سقفی گنبدی بوده است. دور این اتاق مركزی دالانی امتداد پیدا میكند. آتشگاه با رواقهای پیرامون جرزهای چهارطاقی حدود 2121 متر میباشد. آتشکده در شمال و جنوب دارای صحن و ورودی و دروازه بوده است.

در سمت راست چهارطاقی دومین اتاق مهم این آتشکده قرار گرفته که در آن آتش را وقتی برای نیایش در معرض دید نبود، شعله‌ ور حفظ می‌کردند.

حصار محیطیِ مجموعه دایره وار بوده و دارای 38 برج و بارو به طول 1120 متر است. حصار بین 13 تا 18 متر بلندا و حدود 4 متر ضخامت دارد. همچنین دارای دو دروازه ورودی ساسانی در جنوب شرق و شمال و دروازه ایلخانی در جنوب میباشد. جداره اصلی دیوار از لاشه سنگ با ملات گچ و سطح آن با سنگ پاکتراش ساخته شده است.

دریاچۀ فیروزه فام یا چشمه آرتزین همیشه جوشان یکی از دلایل آبادانی این مجموعه میباشد. دریاچه به شکل یک بیضی نامنظم به طول 120، عرض آن 80 و ژرفای تقریبی آن 112 متر در مرکز مجموعه واقع شده است. دمای آب دریاچه در طول سال به صورت ثابت 21 درجه سانتیگراد میباشد. در رابطه با دریاچه افسانه های گوناگونی مطرح است.

سطح آب دریاچه به وسیله دو جوی آب که یکی به سمت شمال و دیگری به سمت جنوب دریاچه جاری هستند، ثابت مانده است.

مردم بومی به کانال جریان آب جنوبی که در زمان ساسانیان ایجاد شده اژدها می‌گویند. از دریاچه تخت سلیمان در متون بسیاری نام برده شده است.

نظر تاریخ نویسان در مورد آتشکده آذرگشنسب:

مسعودي مي نويسد: و در آنجا تا كنون‌ آثاري شگفت از بنا و تصوير، با رنگهاي جالب از صورت افلاك و نجوم وجهان از خشكي و دريا و آبادي و معدن و ويرانه و گياه و عجايب ديگر بجاست.

ابودلف در سال 341 هجري از روشن بودن آتش آتشكده زرتشتيان در اين منطقه مي نويسد و در شگفت است كه اين آتش كه كانون آن از 700 سال پيش فروزان است چرا خاكستر ندارد. او مي نويسد بر بالاي گنبد اين آتشكده هلالي از نقره نسب شده كه طلسم آن به شمار ميرود و قابل تخريب نيست. از گفتار ابودلف چنین بر می‌آید که آتشکدهٔ آذرگشسپ، یک آتشکدهٔ همیشه سوز یا خودسوز بوده‌است و ظاهراً از گاز و نفت، مایه می‌ گرفته‌ است و خاکستری نداشته‌ است. روایات هرمزدیار نیز بر خود سوز بودن این آتشکده تصریح دارد.

ياقوت حموي و قزويني نيز چنين عباراتي را نقل كرده اند. اشپيگل مي نويسد: پس از آنكه هراكليوس به معبد شيز رسيد تصويري از خسرو پرويز را ديد كه نمايشي بود از آسمان با خورشيد، ماه، ستارگان و ايزدان و به كمك دستگاههاي مكانيكي آسمان ميتوانست بغرد و ببارد.

قزويني مي گويد: آتش ديگر آتشكده ها را از آتشكده شيز ميبردند.

مشخصات سایر بناهای این مجموعه:

معبد آناهیتا در ضلع شرقی چهارطاقی آتشكده واقع شده؛ احتمالاً مكانی برای ستایش ایزدبانوی آب بوده است. شامل یك محیط مربع شكل مركزی به ابعاد 1919 متر است که به واسطه دالانهای پیرامون و چهار اتاق مستطیل شكل در چهار جهت محصور شده است. مصالح آن شامل سنگهای پاکتراش تا شروع پاکار قوسها و آجر با ملات گچ در سقف رواقها است.

ایوان غربی یا ایوان خسرو: در ضلع شمال غربی، ایوان بلند و شکوهمند ساسانی معروف به ایوان خسرو که از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده قرار دارد که تنها دیوارهای باقی مانده هنوز به عنوان شاخص این مجموعه تلقی می‌ گردد.

این ایوان بلند که برای اقامت پادشاهان ساسانی در زمان اجرای مراسم زیارت آتشکده آذرگشسب، بارعام احداث شده است و به احتمال زیاد تاریخ ساخت آن مربوط به خسرو اول معروف به انوشیروان است.

همانند دیگر آثار دوره ساسانی دارای پلان مربع مستطیل و از نظر طراحی كاملاً شبیه ایوان مدائن ولی با ابعاد و حجمی كوچكتر در مجاورت آتشكده آذرگشنسب ساخته شده است. این ایوان با عرض دهانه حدود 12 متر و درازای 27 متر و با نزدیک به 18/5 متر بلندا قابل مشاهده است. بخش زیرین دیوارهای جانبی ایوان تا بلندای 6 متری با سنگهای پاکتراش احداث شده و از آن به بعد مصالح آن از جنس آجر بوده كه متأسفانه بخش آجری آن به شدت صدمه دیده و بیشتر قسمتهای آن فرو ریخته است. از ویژگیهای این بنا وجود تخت معروف طاقدیس، در زمان خسرو پرویز در این مکان بود. تختی که شمایل پادشاهان، عالم و موجودات در آن بوده و با سیستم مکانیکی ویژه ای ساعت زنگداری در آن تعبیه شده بود. در زمان تجدید بنای كاخ در سده 14 میلادی، حكام مغول بخش های فرو ریخته ایوان را به وسیله لاشه سنگ و ملات گچ بازسازی و برای آرایش نمای ورودی و داخلی آن از عناصر تزئینی چشمگیر و زیبا همچون طاقنماهای تزئینی، رسمی بندی، مقرنسهای گچی، انواع كاشیهای زرین فام و نقاشیهای روی گچ استفاده میکنند.

بنای تالار شورا: در پشت بناهای غربی کنار دریاچه، ویرانه مجزایی از دوره ایلخانی قرار دارد که به سبب طرح اصلی و شکل هندسی از سایر بناها متمایز است. در این اتاق بقایای شالوده چهار ستون کشف گردیده که روی آنها زمانی ستونهایی از سنگ ماسه قرمز قرار داشته است. ساقه ستونها در بخشهایی دارای حجاری بوده اند. بنا تنها یک ورودی در جنوب داشته است. بر اساس کاوشهای باستانشناسی، کاخ منتسب به دوره ایلخانی است. پس از بازسازی و مرمت، موزه مجموعه در این مکان تعریف گردید.

کاخ شکار ایلخان آباقاخان در شرق دریاچه و در حدود سال 1270 میلادی/ قرن 11 هـ.ق. بنا شد. این منطقه تفرجگاه و پایتخت تابستانی وی بوده است. در ساختن کاخ شکار تقریبا فقط لاشه سنگ، ساروج و سنگ ماسه قرمز رنگ و سنگهای چهارگوش دوباره مصرف شده ساسانی مورد استفاده قرار گرفته است. جالب توجه است که از طرح اصلی آتشکده برای تاسیسات کاخ بهره جسته شده است.

مسجد در داخل حیاط جنوبی آتشکده و مربوط به اواخر دوره ی ایلخانی است. این بنا دارای تالار ستوندار مربع شکل در جهت تقریبا شمالی-جنوبی بوده و راه دسترسی به آن از طریق درگاهی در ضلع شمال غربی بناست. ابعاد آن حدود 1212 متر میباشد. در مصالح آن علاوه بر لاشه سنگ از آجرهای ساسانی نیز استفاده شده است. ستونهای به کار رفته در مسجد ستونهای سنگ ماسه قرمز رایج ایلخانی است. این مسجد در محله صنعتگران شهرک تخت سلیمان واقع شده بود.

عمارت هشت گوش در انتهای ایوان خسرو مربوط به دوران ایلخانی واقع شده است. در این جا ترکیب معماری ساسانی و ایلخانی به چشم میخورد؛ ایلخانان با بازسازی و تعمیر بخشهایی از سازه ساسانی و الحاق دو فضای 8 ضلعی بدان سازهای با کاربری جدید ایجاد کردند. اتاقهای 8 ضلعی در اصل به عنوان اتاقهای مسکونی مورد استفاده بودند. انواع کاشیهای زرینفام و لعابدار و گچبریها از این فضا به دست آمده است. حمام یافت شده در مجموعه متعلق به اواخر دوره ایلخانی در جنوب محوطه و در جانب شرقی دروازه ورودی جنوبی و در داخل حصار بیضوی واقع شده است؛ مصالح آن لاشه سنگ، آجرهای دوران ساسانی و گچ میباشد. گرمخانه، ولرمخانه، سربینه، هشتی ورودی، طاقچه های مخصوص قرار دادن آلات نظافت، انواع کاشیهای لعابدار، کانالهای آبرسانی و سیستم فاضلاب منتهی به چاه در آنجا شناسایی گردیده است. کف آن سنگفرش بوده و سقف آن پوششی از طاق آجری داشته است.

سنگ دیواره جوی، معروف به سنگ اژدها در ضلع جنوب غربی محوطه بیرونی تخت سلیمان و در حدود 150 متری پای دیواره حصار مجموعه با 300 متر طول و حدود 2 متر بلندا وجود دارد كه شکل پرپیچ و خم آن نظر هر بیننده ای را به خود جلب میکند. این جوی سنگی از بقایای رسوبات آب دریاچه، که به منطقه مسکونی در زمان ساسانی هدایت می شده، تشکیل یافته است. تصور عامه مردم محل آن است که اژدها به فرمان سلیمان نبی سنگ شده است؛ همچنان که اهالی محل معتقدند دیوان متمرد و شیاطین را نیز سلیمان نبی در کوه زندان به بند کشیده است.

زندان سلیمان در واقع پدیده کم نظیری از کوهی میان تهی است که در سه کیلومتری غرب مجموعه تخت سلیمان واقع شده است. ارتفاع آن از سطح زمین های مجاور 97 تا 107 متر بوده و بر فراز آن حفره ای به ژرفای حدود 80 متر و قطر تقریبی 65 متر دیده می شود. پیرامون دهانه مخروطی شکل کوه زندان جایگاه معبد مقدسی از هزاره نخست پیش از میلاد وجود دارد كه مورد كاوش باستانشناسی قرار گرفته است. قدمت بازمانده های آثار معماری پیرامون دهانه کوه زندان، با توجه به اشیای تاریخی به دست آمده، از دوره حکومت ماناییهاست که از 830 تا 660 قبل از میلاد در منطقه غرب ایران فرمانروایی میکردند. این معبد دارای تراس و اطاقهایی برای سكونت موبدان و زوار بوده است. رونق جایگاه مقدس تنها تا دوران پر آب بودن دریاچه بوده و پس از خشک شدن آن، متروکه شده و تا مدتی پس از این رخداد از برخی بازمانده های معماری آن به عنوان قلعه نگهبانی استفاده می شده است. نکته دیگر این که در كف گودال زندان، چشمه ای با گازهای گوگردی وجود دارد که در حال حاضر به دلیل عمق آوار و لایه های رسوبی قابل رؤیت نیست.

تخت بلقیس یا كوه بلقیس با قله دو قلوی نزدیك به هم و دریاچه فصلی مابین این دو قله، در ارتفاع 3200 متری و در شمال شرقی تخت سلیمان واقع شده و یكی دیگر از آثار تاریخی مهم درون حریم تخت سلیمان می باشد. برفراز بلندترین قسمت این كوه بقایای دژی مربوط به دوره ساسانی و مرتبط با مجموعه آثار تخت سلیمان وجود دارد. در باور عامه، ارتباطی اساطیری بین آثار تخت سلیمان و این دژ وجود دارد. بر فراز قله این کوه بر اثر آب شدن برفها در پایان بهار و اوایل تابستان، علاوه بر سرسبزی و وجود جویبار و گلهای رنگارنگ، دریاچه ای فصلی نیز تشکیل می شود که بر جذابیت آن می افزاید.